انواع کم خونی در زنان و مردان | علائم و درمان سریع آن

علائم کم خونی فقط محدود به خستگی و رنگ‌پریدگی نیست؛ این وضعیت می‌تواند روی مغز، قلب، عضلات و حتی خلق‌وخو اثر بگذارد. وقتی تعداد گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین کاهش پیدا می‌کند، اکسیژن کافی به بافت‌ها نمی‌رسد و بدن برای جبران این کمبود، با نشانه‌هایی مثل تنگی نفس، ضعف و تپش قلب واکنش نشان می‌دهد. شناخت به‌موقع علائم کم خونی کمک می‌کند قبل از این‌که مشکل جدی شود، برای بررسی و درمان اقدام کنید.

کم‌خونی می‌تواند در هر سنی رخ دهد؛ از دختران و زنان در سنین باروری تا مردان جوان و سالمندان. گاهی علائم کم خونی آن‌قدر آهسته و تدریجی ظاهر می‌شوند که فرد آن را به خستگی روزمره، استرس یا کم‌خوابی نسبت می‌دهد. اما ادامه‌دار بودن خستگی، سردرد، سرگیجه یا تنگی نفس، مخصوصاً اگر با رنگ‌پریدگی پوست یا ریزش مو همراه باشد، زنگ خطری است که نباید نادیده گرفته شود.

اگر می‌خواهید بدانید هپاتیت C چگونه منتقل می‌شود و آیا هپاتیت C واگیردار است؟، کلیک کنید!

کم‌خونی چیست و چگونه باعث بروز علائم کم خونی می‌شود؟

کم‌خونی (Anemia) ناشی از یک مشکل واحد نیست، بلکه گروهی از اختلالات خونی می‌تواند منجر به برو کم خونی شود که ممکنه هست در آن تعداد گلبول‌های قرمز، میزان هموگلوبین یا هر دو کاهش پیدا می‌کند. هموگلوبین پروتئینی درون گلبول‌های قرمز است که اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌ها می‌برد و دی‌اکسیدکربن را برمی‌گرداند؛ بنابراین وقتی هموگلوبین کاهش پیدا کند، اکسیژن‌رسانی به مغز، عضلات و سایر اندام‌ها مختل می‌شود و علائم کم خونی ظاهر می‌شوند. بر اساس راهنمای مایو کلینیک (Mayo Clinic) علت‌های کم‌خونی از کمبود آهن و ویتامین‌ها تا بیماری‌های مزمن، اختلالات مغز استخوان و تخریب زودرس گلبول‌های قرمز متنوع است.

شدت علائم به نوع کم‌خونی، سرعت بروز آن و وضعیت عمومی بدن بستگی دارد. در کم‌خونی‌های خفیف یا با شروع آهسته، ممکن است فرد مدت‌ها فقط کمی خسته‌تر از معمول باشد و متوجه موضوع نشود؛ اما در کم‌خونی‌های شدید یا حاد، علائمی مانند تنگی نفس، تپش قلب و حتی درد قفسه سینه می‌توانند هشداردهنده و اورژانسی باشند.

هموگلوبین نرمال چقدر است و چه زمانی کم‌خون محسوب می‌شویم؟

برای تشخیص کم‌خونی، معمولاً از آزمایش خون CBC استفاده می‌شود. یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها در این آزمایش، مقدار هموگلوبین است.

مقادیر حدودی نرمال هموگلوبین در بزرگسالان

• مردان بالغ: حدود ۱۳٫۲ تا ۱۶٫۶ گرم در دسی‌لیتر
• زنان بالغ: حدود ۱۱٫۶ تا ۱۵٫۰ گرم در دسی‌لیتر

اگر مقدار هموگلوبین شما پایین‌تر از محدوده گفته شده باشد، پزشک بر اساس سایر شاخص‌ها (مثل MCV، تعداد گلبول‌های قرمز، فریتین و…)، علت کم‌خونی را بررسی می‌کند. عدد پایین به‌تنهایی کافی نیست؛ بلکه در کنار علائم کم خونی و سایر نتایج آزمایش‌ها معنا پیدا می‌کند.

شایع‌ترین علائم کم خونی که نباید نادیده بگیرید

طبق مرور Healthline درباره علائم کم‌خونی و منابع مشابه، علائم کم خونی می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد، اما علائم عمومی و شایع در بیشتر انواع کم‌خونی شامل موارد زیر است:

• خستگی مداوم و احساس بی‌انرژی بودن حتی بعد از استراحت
• ضعف عمومی و کاهش توان تحمل فعالیت
• رنگ‌پریدگی پوست، لب‌ها و بستر ناخن‌ها
• تنگی نفس در فعالیت‌های روزمره (مثلاً بالا رفتن از پله)
• سرگیجه، احساس سبکی سر یا نزدیک شدن به غش
• سردردهای مکرر یا احساس سنگینی سر
• ضربان قلب تند یا نامنظم (تپش قلب)
• سردی دست‌ها و پاها، حساسیت به سرما
• کاهش تمرکز، خواب‌آلودگی و کندی ذهن
• خشکی پوست و ریزش یا نازک شدن موها، شکنندگی ناخن‌ها
• بی‌قراری پاها یا احساس مورمور در اندام‌ها در برخی بیماران

وجود این علائم به‌تنهایی اثبات‌کننده کم‌خونی نیست، اما اگر چند علامت با هم و به‌طور طولانی ادامه پیدا کنند، حتماً باید برای آزمایش خون و بررسی بیشتر به پزشک مراجعه کنید. اگر دوست دارید درباره نقش تغذیه در پیشگیری از کم‌خونی بیشتر بدانید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله یافتن تغذیه سالم را بخوانید.

انواع کم‌خونی و تفاوت علائم آن‌ها

همه کم‌خونی‌ها شبیه هم نیستند و هر نوع، علت و گاهی الگوی علائم مخصوص به خود را دارد. مهم‌ترین انواع کم‌خونی عبارت‌اند از:

۱. کم‌خونی فقر آهن (Iron Deficiency Anemia)

شایع‌ترین نوع کم‌خونی در زنان و مردان است. علت اصلی آن کمبود آهن در بدن به دلیل رژیم غذایی نامناسب، قاعدگی‌های شدید، بارداری، خون‌ریزی‌های گوارشی یا مشکلات جذب آهن است. در این نوع، گلبول‌های قرمز کوچک و کم‌رنگ می‌شوند و علائم کم خونی معمولاً شامل خستگی، رنگ‌پریدگی، تنگی نفس، ریزش مو، شکنندگی ناخن‌ها و گاهی ولع به خوردن مواد غیرخوراکی (مثل یخ یا خاک) است.

Healthline به‌عنوان یکی از علائم کلاسیک فقر آهن، ولع به خوردن یخ، خاک یا نشاسته (پیکا) و همچنین احساس سردی مداوم دست‌ها و پاها را مطرح می‌کند.

برای آشنایی بیشتر با نقش آهن و سایر ریزمغذی‌ها در بدن می‌توانید مقاله تغذیه سالم بخوانید.

۲. کم‌خونی مگالوبلاستیک (کمبود B12 یا فولات)

در این نوع، به دلیل کمبود ویتامین B12 یا فولات، گلبول‌های قرمز بزرگ و نابالغ تولید می‌شوند. علاوه بر علائم عمومی، ممکن است نشانه‌های عصبی مانند گزگز دست‌وپا، احساس برق‌گرفتگی در اندام‌ها، مشکل در راه رفتن و اختلال تمرکز و حافظه دیده شود. در این کم‌خونی، مصرف آهن کمکی نمی‌کند و درمان اصلی، جایگزینی B12 و فولات است.

برای آشنایی با علائم کمبود B12 و ارتباط آن با کم‌خونی، مقاله چگونه کمبود ویتامین B12 را جبران کنیم؟ را از دست ندهید.

۳. کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن (Anemia of Chronic Disease)

در بیماری‌های التهابی مزمن، نارسایی کلیه، برخی سرطان‌ها و بیماری‌های خودایمنی، تولید گلبول قرمز کاهش می‌یابد یا بدن در استفاده از آهن دچار اختلال می‌شود. در این نوع، علائم کم خونی با علائم بیماری زمینه‌ای قاطی می‌شود؛ مثلاً فرد علاوه بر خستگی و رنگ‌پریدگی، درد مفاصل، تب خفیف، کاهش وزن یا علائم کلیوی نیز دارد.

۴. کم‌خونی همولیتیک (Hemolytic Anemia)

در کم‌خونی همولیتیک، گلبول‌های قرمز زودتر از حد طبیعی تخریب می‌شوند. علائم می‌تواند شامل خستگی، زردی پوست و چشم‌ها، ادرار تیره، درد شکم یا کمر و بزرگی طحال باشد. کلینیک کلیولند تأکید می‌کند که این نوع کم‌خونی می‌تواند ارثی یا اکتسابی باشد و نیاز به بررسی تخصصی دارد.

۵. کم‌خونی آپلاستیک (Aplastic Anemia)

یک بیماری نادر اما جدی است که در آن مغز استخوان دیگر قادر به تولید کافی سلول‌های خونی نیست. علاوه بر علائم کم خونی، کاهش گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها هم دیده می‌شود؛ در نتیجه فرد دچار عفونت‌های مکرر، کبودی و خون‌ریزی‌های خودبه‌خودی می‌شود. درمان شامل داروهای خاص، تزریق خون و در بسیاری موارد پیوند سلول‌های بنیادی است.

۶. کم‌خونی ناشی از خون‌ریزی حاد یا مزمن

هر نوع خون‌ریزی (قاعدگی‌های بسیار شدید، خون‌ریزی گوارشی، جراحی، تروما و…) می‌تواند باعث کم‌خونی شود. در خون‌ریزی‌های حاد، علائم کم خونی شدید مثل تپش قلب، افت فشار، سرگیجه شدید و غش دیده می‌شود. در خون‌ریزی‌های مزمن، علائم ممکن است تدریجی و خفیف باشد. برای آشنایی با اقدامات اولیه در خون‌ریزی، می‌توانید مقاله خونریزی را در پاب‌ نرس بخوانید.

علائم کم خونی شدید در بانوان

زنان به‌دلیل قاعدگی‌های منظم، بارداری، شیردهی و ذخایر کمتر آهن، در گروه پرخطر کم‌خونی هستند. اگر کم‌خونی درمان نشود و هموگلوبین خیلی پایین بیاید، علائم کم خونی شدید در بانوان می‌تواند زندگی روزمره را مختل کند و حتی خطرناک باشد.

نشانه‌های شایع و شدید کم‌خونی در زنان

• خستگی شدید و احساس ناتوانی در انجام کارهای روزمره
• تنگی نفس با فعالیت‌های سبک (مثلاً بالا رفتن از چند پله)
• سرگیجه مکرر، احساس غش یا سیاهی رفتن چشم‌ها
• تپش قلب، احساس کوبیدن قلب یا نامنظمی ضربان
• درد یا سنگینی قفسه سینه، به‌خصوص در زنان با بیماری قلبی زمینه‌ای
• رنگ‌پریدگی واضح صورت، لب‌ها و بستر ناخن‌ها
• سردی مداوم دست‌ها و پاها، حتی در هوای معتدل
• سردردهای مکرر، تمرکز کم و خواب‌آلودگی
• ریزش مو، نازک شدن و شکنندگی موها و ناخن‌ها
• اختلالات قاعدگی (افزایش یا کاهش خون‌ریزی، نامنظمی چرخه)

اگر این علائم شدید باشند یا به‌تازگی و با سرعت زیاد شروع شده باشند، مراجعه سریع به پزشک یا اورژانس ضروری است؛ مخصوصاً اگر همراه با درد قفسه سینه، تنگی نفس در استراحت یا غش باشند.

درمان سریع کم خونی در زنان (با رویکرد علمی و ایمن)

منظور از درمان سریع کم خونی در زنان این نیست که بدون آزمایش و در خانه، خودسرانه قرص آهن بخوریم و انتظار بهبودی فوری داشته باشیم. منظور، شروع سریع فرآیند تشخیص و درمان علمی است تا هم علائم کنترل شوند و هم علت اصلی کم‌خونی برطرف شود.

اقدامات مهم برای شروع سریع درمان در زنان

• مراجعه به پزشک و انجام آزمایش CBC: اولین قدم، تشخیص نوع کم‌خونی و شدت آن است.
• بررسی الگوی قاعدگی: در صورت قاعدگی‌های خیلی شدید یا طولانی، ارزیابی توسط متخصص زنان لازم است.
• بررسی رژیم غذایی: کمبود مزمن آهن، B12 و فولات در رژیم غذایی باید اصلاح شود.
• استفاده از مکمل‌ها طبق نسخه: آهن، اسید فولیک یا B12 باید فقط طبق دستور پزشک مصرف شوند.
• بررسی خون‌ریزی گوارشی: در صورت وجود علائمی مثل مدفوع تیره، درد معده یا کاهش وزن، لازم است دستگاه گوارش بررسی شود.

برای تقویت رژیم غذایی در کنار درمان دارویی، می‌توانید از منابع پروتئینی و آهن‌دار بیشتر استفاده کنید. مقاله بهترین غذاهای پروتئینی ایده‌های خوبی برای انتخاب وعده‌های مغذی و حاوی آهن، روی و ویتامین‌های گروه B به شما می‌دهد.

به‌خاطر داشته باشید که در کم‌خونی شدید (مثلاً هموگلوبین خیلی پایین)، ممکن است تزریق خون یا سرم آهن در بیمارستان لازم باشد؛ مؤسسه قلب، ریه و خون آمریکا (NHLBI) توضیح می‌دهد که در موارد شدید فقر آهن، تزریق آهن و در موارد خاص، انتقال خون می‌تواند برای افزایش سریع هموگلوبین استفاده شود.

علائم کم خونی در مردان

اگرچه کم‌خونی در مردان کمتر از زنان دیده می‌شود، اما وقتی یک مرد سالم دچار کم‌خونی می‌شود، حتماً باید به‌دنبال علت‌های جدی‌تر مانند خون‌ریزی پنهان گوارشی، بیماری‌های مزمن یا اختلالات جذب بود. در مردان، علائم کم خونی گاهی به خستگی ناشی از کار یا استرس نسبت داده می‌شود و دیر تشخیص داده می‌شود.

نشانه‌های شایع کم‌خونی در مردان

• خستگی، کاهش توان عضلانی و کاهش استقامت در ورزش
• احساس سنگینی یا درد پاها موقع فعالیت
• کاهش میل جنسی یا اختلال در عملکرد جنسی
• تنگی نفس در فعالیت‌های معمول یا حتی راه رفتن
• رنگ‌پریدگی صورت و مخاط‌ها (داخل لب و پلک)
• سرگیجه، سردرد و احساس بی‌حالی
• کاهش اشتها یا کاهش وزن بدون دلیل مشخص
• حساسیت به سرما و تعریق غیرمعمول

در صورت وجود این علائم، به‌خصوص همراه با مدفوع تیره، درد شکم یا سابقه طولانی مصرف مسکن‌ها، باید حتماً بررسی خون‌ریزی گوارشی مد نظر قرار گیرد؛ چون کم‌خونی می‌تواند اولین علامت یک بیماری مهم گوارشی یا کلیوی باشد.

کم خونی در سالمندان

در افراد بالای ۶۵ سال، کم خونی در سالمندان نسبتاً شایع است و علت آن می‌تواند بیماری‌های مزمن، تغذیه ناکافی، کاهش عملکرد مغز استخوان، مصرف داروها یا خون‌ریزی‌های پنهان باشد. در این سن، حتی کم‌خونی خفیف هم می‌تواند علائم قابل‌توجه ایجاد کند.

ویژگی‌های علائم کم خونی در سالمندان

• خستگی زودرس و ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره
• کاهش تعادل و افزایش خطر زمین‌خوردن
• کاهش تمرکز و افت خفیف حافظه
• تنگی نفس یا درد قفسه سینه در بیماران قلبی
• سرگیجه هنگام برخاستن از حالت نشسته یا خوابیده

در سالمندان، کم‌خونی همیشه باید جدی گرفته شود؛ چون ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌های مهم مانند سرطان کولون، بیماری کلیوی یا کمبود B12 باشد. در این گروه سنی، درمان باید کاملاً فردمحور باشد و وضعیت قلب، کلیه، داروهای هم‌زمان و تغذیه در نظر گرفته شود.

درمان کم‌خونی؛ از کنترل علائم تا رفع علت اصلی

درمان کم‌خونی فقط کاهش علائم کم خونی نیست؛ بلکه هدف اصلی، برطرف کردن علت زمینه‌ای است. نوع درمان بسته به نوع کم‌خونی متفاوت است.

درمان کم‌خونی فقر آهن

• مصرف قرص‌های حاوی آهن (مثل فروس سولفات، فروس گلوکونات) طبق دستور پزشک
• مصرف ویتامین C برای بهبود جذب آهن (مثلاً همراه با آب پرتقال یا میوه‌های ترش)
• افزایش مصرف مواد غذایی سرشار از آهن مانند گوشت قرمز بدون چربی، جگر (با احتیاط در برخی بیماری‌ها)، عدس، لوبیا و اسفناج
• بررسی و درمان علت خون‌ریزی شدید قاعدگی در زنان
• بررسی خون‌ریزی‌های پنهان گوارشی (در صورت نیاز آندوسکوپی یا کولونوسکوپی)
• در کم‌خونی‌های شدید، تزریق آهن یا خون با نظر متخصص

سرویس سلامت ملی بریتانیا (NHS) توصیه می‌کند که مکمل آهن معمولاً چند ماه باید ادامه یابد تا هم هموگلوبین و هم ذخایر آهن بدن به حد مطلوب برسند.

درمان کم‌خونی ناشی از بارداری

• مصرف منظم مکمل آهن و اسید فولیک طبق نسخه پزشک زنان
• استفاده از مولتی‌ویتامین‌های مخصوص بارداری
• اصلاح تغذیه با تأکید بر منابع آهن و فولات
• بررسی کم‌خونی شدید و در صورت نیاز تزریق آهن یا اقدامات دیگر

درمان کم‌خونی ناشی از کمبود B12 و فولات

• تزریق یا مصرف خوراکی ویتامین B12 بر اساس علت (مثلاً کمبود جذب در معده یا روده)
• مصرف مکمل فولات طبق نسخه
• تغییر رژیم غذایی با تأکید بر گوشت، ماهی، تخم‌مرغ، لبنیات و سبزی‌های برگ‌سبز

درمان کم‌خونی در بیماری‌های مزمن، همولیتیک و آپلاستیک

• کم‌خونی بیماری‌های مزمن: کنترل بیماری زمینه‌ای (مثل بیماری کلیوی، روماتیسم، سرطان) در اولویت است؛ گاهی از داروهای محرک مغز استخوان یا آهن تزریقی استفاده می‌شود.
• کم‌خونی همولیتیک: درمان علت تخریب گلبول‌ها (دارو، عفونت، بیماری خودایمنی) با استفاده از داروهای سرکوب‌کننده ایمنی، تعویض پلاسما یا سایر روش‌ها.
• کم‌خونی آپلاستیک: داروهای ایمونوساپرسیو، تزریق فراورده‌های خونی و در موارد مناسب، پیوند سلول‌های بنیادی.

برای آشنایی با سایر اختلالات خونی و التهابی که می‌توانند با کم‌خونی همراه شوند، می‌توانید مقاله تشخیص و درمان آرتریت روماتوئید را هم مطالعه کنید؛ در این بیماری اغلب در آزمایش خون، کم‌خونی خفیف تا متوسط دیده می‌شود.

جدول مقایسه انواع کم‌خونی و درمان مناسب

چه زمانی علائم کم خونی اورژانسی است؟

در صورت بروز هر یک از موارد زیر، باید سریعاً به اورژانس یا پزشک مراجعه کنید:

• تنگی نفس شدید یا نفس‌نفس زدن در حالت استراحت
• درد قفسه سینه، تپش قلب شدید یا احساس ضربان نامنظم
• سرگیجه شدید، غش یا بی‌هوشی
• رنگ‌پریدگی بسیار واضح یا زردی پوست و چشم‌ها
• خون‌ریزی واضح (ادرار خونی، مدفوع سیاه یا خونی، استفراغ خونی، خون‌ریزی شدید قاعدگی)

اگر علائم خفیف‌تر ولی مداوم دارید (مثل خستگی طولانی، سردرد، تنگی نفس خفیف، ریزش مو)، بهترین کار این است که با پزشک عمومی یا متخصص داخلی مشورت کنید و آزمایش خون انجام دهید. خوددرمانی با قرص آهن بدون تشخیص، هرگز توصیه نمی‌شود.

پرسش‌های متداول درباره علائم کم خونی

پاب نرس، دانش و سلامتی برای همه