نحوه شستشوی زخم پای دیابتی: آموزش و نکات ایمنی برای شستشوی صحیح
زخم پای دیابتی از آن دسته مشکلاتی است که ظاهرش گاهی «ساده» به نظر میرسد، اما اگر درست مراقبت نشود میتواند به عفونتهای جدی و دیرجوشخوردن زخم ختم شود. دلیلش هم روشن است: در دیابت، کاهش حس پا (نوروپاتی) و گاهی کاهش خونرسانی باعث میشود زخمها دیرتر ترمیم شوند و حتی بدون درد واضح، بدتر شوند.
به همین خاطر، نحوه شستشوی زخم پای دیابتی فقط یک کار بهداشتی معمولی نیست؛ شستشو باید آلودگی و ترشحات اضافی را کم کند، اما همزمان به بافت سالم آسیب نزند و پوست اطراف زخم را بیش از حد مرطوب یا تحریک نکند. اشتباهاتی مثل آب داغ، خیساندن طولانی پا یا استفاده روتین از مواد تند و ضدعفونیکنندههای قوی میتواند زخم را حساستر کند و روند بهبود را کندتر کند.
در این راهنمای کاربردی، شستشوی صحیح زخم پای دیابتی را مرحلهبهمرحله و به زبان ساده توضیح میدهیم: از انتخاب محلول مناسب (مثل نرمال سالین)، کنترل دمای آب در افراد مبتلا به نوروپاتی، تا نکات مهم قبل و بعد از شستشو و علائم هشدار که نشان میدهد باید سریعتر به پزشک یا کلینیک زخم مراجعه کنید.
برای شناخت بهتر دیابت و عوارض آن: دیابت چیست و انواع آن
چرا شستشوی درست در زخم پای دیابتی حیاتی است؟
زخم پای دیابتی معمولاً بهخاطر ترکیبی از کاهش حس پا (نوروپاتی)، کاهش خونرسانی و تغییرات سیستم ایمنی دیرتر ترمیم میشود و بیشتر در معرض عفونت است. شستشوی درست یعنی: آلودگی سطحی و ترشحات اضافی برداشته شود، اما بافت سالم آسیب نبیند و پوست اطراف «له» یا بیش از حد مرطوب نشود.[IWGDF23,WILM]
علائم خطر چه زمانی شستشو در خانه کافی نیست؟
اگر هر کدام از موارد زیر را دارید، شستشوی خانگی را «بهعنوان درمان اصلی» حساب نکنید و همان روز برای ارزیابی اقدام کنید:EWMA25
- چرک، بوی بد جدید یا افزایش ناگهانی ترشح
- قرمزیِ رو به گسترش، گرمی واضح یا تورم اطراف زخم
- تب، لرز، بیحالی، یا بالا رفتن غیرعادی قند خون همراه با بدتر شدن زخم
- سیاه شدن بافت، تاول خونی، یا نمایان شدن تاندون/استخوان
- درد شدید جدید یا بدتر شدن زخم بدون درد (در نوروپاتی ممکن است درد حس نشود)
وسایل لازم برای شستشوی ایمن
برای اینکه شستشوی زخم پای دیابتی تمیز، سریع و بدون خطا انجام شود، بهتر است قبل از شروع همه وسایل لازم را کنار دستتان آماده کنید. فهرست زیر دقیقاً همان چیزهایی است که معمولاً برای یک شستشوی ایمن نیاز دارید؛ داشتن این موارد کمک میکند وسط کار وقفه نیفتد، زخم کمتر در معرض آلودگی قرار بگیرد و کنترل دمای آب (بهخصوص در افراد مبتلا به نوروپاتی) فراموش نشودPMC14:
- دستکش یکبارمصرف (ترجیحاً نیتریل)
- نرمال سالین استریل (۰.۹٪) یا آب تمیز در صورت نبود سالین
- گاز استریل + پد خشک
- سرنگ 20 تا 35 میلیلیتری (برای شستشوی کنترلشده)
- چسب/باند برای فیکس پانسمان
- کیسه زباله کوچک + زیرانداز تمیز
- در صورت نوروپاتی: دماسنج یا حداقل تست دما با آرنج/مچ دست
مراحل استاندارد شستشوی زخم پای دیابتی
چکلیست ۳۰ ثانیهای قبل از شروع
- نور کافی دارید؟
- همه وسایل دم دست است؟
- آب/سالین ولرم است (نه داغ)؟
- اگر زخم علائم خطر دارد، تصمیم مراجعه گرفته شده است؟
مرحله ۱) دستها و محیط
- سطح کار را تمیز کنید و زیرانداز بگذارید.
- دستها را حداقل ۲۰ ثانیه با آب و صابون بشویید و خشک کنید.
- دستکش بپوشید.
مرحله ۲) برداشتن پانسمان قبلی (بدون کندن خشن)
- پانسمان را آرام جدا کنید.
- اگر چسبیده، آن را نکشید؛ با سالین مرطوب کنید تا نرم شود و بعد جدا کنید.
مرحله ۳) ارزیابی سریع زخم (همانجا تصمیم درست بگیرید)
- ترشح (کم/زیاد)، رنگ ترشح، بوی غیرعادی
- قرمزی/گرمی اطراف زخم
- وجود بافت سیاه/نکروتیک یا درد جدید
مرحله ۴) شستشو
هدف: پاک کردن آلودگی سطحی و دبری نرم، بدون آسیب به بافت سالم.
- زخم را با نرمال سالین بهآرامی شستشو دهید (ریختن آرام یا آبیاری ملایم).
- پوست اطراف زخم را میتوانید با آب ولرم و صابون ملایم تمیز کنید؛ اما صابون را داخل زخم نبرید.
- از مالش شدید با گاز خشک خودداری کنید.
مرحله ۵) خشک کردن درست
- با گاز استریل، اطراف زخم را خشک کنید.
- روی بستر باز زخم «نکشید»؛ اگر لازم است فقط بهآرامی تماس بدهید و بردارید.
- بین انگشتان پا را هم خوب خشک کنید.
فشار مناسب شستشو؛ برای چه کسانی و چگونه؟
در بسیاری از منابع مراقبت از زخم، بازه حدود ۸ تا ۱۵ psi بهعنوان فشار مؤثر و نسبتاً ایمن برای شستشو ذکر میشود: فشار کم ممکن است پاکسازی کافی نداشته باشد و فشار خیلی زیاد میتواند به بافت آسیب بزند یا آلودگی را به عمق براند. این بخش برای زمانی است که فرد آموزشدیده شستشو را انجام میدهد؛ اگر آموزش ندیدهاید، همان شستشوی ملایم با سالین بهترین و امنترین انتخاب خانگی است.PMC22,PMC12
- برای ایجاد فشار استاندارد، در منابع کلاسیک و مطالعات مهندسی-بالینی از ترکیبهایی مثل سرنگ ۳۵ میلیلیتری + آنژیوکت ۱۹G نام برده میشود.
- اگر درد بیمار زیاد است یا زخم سطحی است، فشار پایینتر هم میتواند کفایت کند.
زخم پای دیابتی را با چی بشوییم؟ (سالین، آب، آنتیسپتیکها)
| محلول | مزیت اصلی | چه زمانی مناسبتر است؟ | احتیاطها |
|---|---|---|---|
| نرمال سالین (۰.۹٪) | سازگار با بافت، کمخطر، استاندارد | انتخاب اول برای بیشتر زخمهای پای دیابتی | اثر ضدعفونیکننده قوی ندارد؛ اما برای «شستشو» کافی است |
| آب تمیز | در دسترس، قابل استفاده در برخی شرایط | وقتی سالین ندارید و آب سالم و بهداشتی در دسترس است | در زخمهای پرریسک/عفونی، سالین ارجح است |
| آنتیسپتیکها (مثلاً HOCl، PHMB و…) | کاهش بار میکروبی در شرایط انتخابشده | گاهی در زخمهای عفونی/بار میکروبی بالا، با نظر تیم درمان | مصرف خودسرانه یا طولانیمدت ممکن است ترمیم را کند کند |
| پوویدون-آیوداین / کلرهگزیدین / دایکینز | اثر ضدمیکروبی | در برخی پروتکلهای درمانی و معمولاً کوتاهمدت | روتینِ خانگی نیست؛ باید نسخه/پروتکل داشته باشد |
مهم: برای شستشوی روتین زخم، از الکل و هیدروژن پراکسید (آب اکسیژنه) استفاده نکنید؛ این مواد میتوانند به بافت آسیب بزنند و روند ترمیم را عقب بیندازند.Mayo
نوروپاتی و دمای آب: اشتباهی که میتواند زخم را بدتر کند
یک اصلاح مهم و کاربردی: «درک نکردن دمای آب» معمولاً بهخاطر نوروپاتی دیابتی است (آسیب اعصاب)، نه نفروپاتی (آسیب کلیه). در نوروپاتی، پا ممکن است گرمای خطرناک را درست حس نکند و سوختگی بدون درد واضح اتفاق بیفتد.DUK,NHS
- برای شستشو از آب ولرم استفاده کنید (نه داغ).
- قبل از تماس پا با آب، دما را با آرنج یا مچ دست چک کنید.
- از خیساندن طولانی پا/زخم پرهیز کنید؛ رطوبت زیاد پوست اطراف را آسیبپذیر میکند.
- کیسه آب گرم/رادیاتور/بخاری برای گرم کردن پا ممنوع؛ خطر سوختگی بالا است.
بعد از شستشو: خشککردن، پانسمان و کاهش فشار
۱) پانسمان مناسب را درست انتخاب کنید
پانسمان «یک نسخه ثابت برای همه» ندارد. عمق زخم، میزان ترشح، وجود عفونت و وضعیت پوست اطراف تعیینکنندهاند. این دو راهنمای داخلی برای تصمیمگیری دقیق کمک میکند:
۲) کاهش فشار از روی زخم را جدی بگیرید
اگر روی زخم فشار میآید (راه رفتن زیاد، کفش تنگ، کفی نامناسب)، حتی شستشوی عالی و پانسمان خوب هم ممکن است نتیجه ندهد. کفش مناسب، کفی استاندارد و کاهش فشار مستقیم روی ناحیه زخم، بخش حیاتی درمان است.
۳) پابرهنه راه نروید (حتی در خانه)
در دیابت، زخمهای کوچک ممکن است حس نشوند و دیر دیده شوند: فواید پیاده روی با پای برهنه
روشهای تخصصی در کلینیک زخم
بعضی روشها برای زخمهای بزرگ/عمیق/عفونی در کلینیک استفاده میشوند و خانگی نیستند:
| روش | کجا استفاده میشود؟ | چرا خانگی نیست؟ |
|---|---|---|
| Pulsed / Pulsatile Lavage (شستشوی پالسی) | کلینیک زخم / اتاق درمان | نیاز به دستگاه و کنترل پاشش (Aerosol) و پروتکل عفونت |
| Ultrasonic Debridement (اولتراسونیک) | کلینیک تخصصی | هزینه، تجهیزات و نیاز به اپراتور آموزشدیده |
| NPWT Instillation (وکیوم + تزریق محلول) | مرکز درمانی | نیاز به دستگاه، انتخاب محلول، پایش و آموزش دقیق |
اشتباهات رایج و کارهایی که بهتر است انجام ندهید
- استفاده روتین از الکل/آب اکسیژنه/بتادین غلیظ داخل زخم
- مالش شدید زخم با گاز خشک یا کندن بافتها در خانه
- شستشو با آب داغ یا بدون کنترل دما (بهخصوص در نوروپاتی)
- خیساندن طولانی پا/زخم در لگن (ریسک ماکرسیشن و انتقال آلودگی)
- راه رفتن پابرهنه یا کفش نامناسب (فشار روی زخم را افزایش میدهد)
- استفاده از پمادها/ضمادهای خانگی یا «نسخههای گیاهی» بدون پروتکل درمانی
سوالات متداول
اغلب شستشو همزمان با تعویض پانسمان انجام میشود. اگر پانسمان خیس/کثیف شد یا ترشح زیاد است، ممکن است دفعات بیشتری نیاز باشد؛ اما برنامهٔ دقیق را پزشک یا کلینیک زخم تعیین میکند.
در بیشتر زخمها، پانسمانِ مناسب با رطوبتِ کنترلشده بهتر از باز گذاشتن طولانی زخم است. نوع پانسمان را بر اساس شرایط زخم انتخاب کنید.
نه. بوی بد، چرک و قرمزیِ منتشر از علائم عفونت است و نیاز به ارزیابی تخصصی دارد.
بله. کنترل قند خون و کاهش فشار از روی زخم از پایههای اصلی درمان هستند و بدون آنها، حتی بهترین مراقبت موضعی هم ممکن است نتیجهٔ محدودی داشته باشد.
پاب نرس، دانش و سلامتی برای همه
1 دیدگاه