راهنمای جامع دیابت و انواع آن (آپدیت 2025)

دیابت چیست و انواع آن: دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن جهان است؛ وضعیتی که در آن بدن برای کنترل قند خون دچار مشکل می‌شود. این مشکل ممکن است به‌خاطر کمبود انسولین باشد یا اینکه سلول‌های بدن توانایی طبیعی خود برای پاسخ‌دادن به انسولین را از دست داده باشند. نتیجه هر دو حالت یکی است: افزایش قند در خون و عوارض تدریجی آن بر اعضای مهم بدن.

در سال‌های اخیر، چه در منابع معتبر بین‌المللی مانند انجمن دیابت آمریکا (ADA) و چه در گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تأکید شده که دیابت نه‌تنها قابل تشخیص زودهنگام است، بلکه با مراقبت درست می‌تواند سال‌ها بدون ایجاد عوارض جدی کنترل شود. بسیاری از بیماران، اگر شناخت کافی از بیماری خود داشته باشند، می‌توانند کاملاً زندگی طبیعی و پربازدهی داشته باشند.

در این مقاله سعی شده تصویری روشن از دیابت ارائه شود؛ اینکه دیابت چیست و انواع آن کدام‌اند، چرا ایجاد می‌شود، چطور تشخیص داده می‌شود، چه خطراتی دارد، و چگونه می‌توان آن را با پیگیری‌های پزشکی، تغذیه، سبک زندگی سالم و پیگیری منظم کنترل کرد.

محدوده طبیعی قند خون بعد از غذا برای سالمندان را بدانید همین حالا سلامت خود را بررسی کنید: قند خون نرمال در سن ۶۰ سالگی بعد از غذا

بدن چگونه قند خون را مدیریت می‌کند؟

برای درک بهتر دیابت، لازم است بدانیم در یک بدن سالم چه اتفاقی می‌افتد. قند خون مثل سوخت موتور است؛ باید به‌موقع وارد سلول‌ها شود تا انرژی تولید شود. نقش اصلی این کار بر عهده هورمونی به نام انسولین است؛ مولکولی که از سلول‌های بتای پانکراس ترشح می‌شود.

انسولین دقیقاً چه می‌کند؟

هر بار که غذا می‌خوریم، قند حاصل از هضم وارد خون می‌شود. بالا رفتن قند، به پانکراس پیام می‌دهد که انسولین آزاد کند. انسولین به سلول‌ها می‌گوید: «در را باز کنید، سوخت رسیده!»
سلول‌ها با کمک انسولین گلوکز را جذب می‌کنند و سطح قند خون به‌تدریج به حالت طبیعی برمی‌گردد.

وقتی انسولین نباشد یا اثر نکند چه می‌شود؟

اینجاست که پایه شکل‌گیری دیابت روشن می‌شود:

• در دیابت نوع ۱، بدن انسولین کمی تولید می‌کند یا اصلاً تولید نمی‌کند.
• در دیابت نوع ۲، انسولین وجود دارد، اما بدن به آن بی‌تفاوت شده و درست واکنش نشان نمی‌دهد؛ چیزی که به آن مقاومت به انسولین می‌گویند.

هر دو حالت باعث می‌شوند قند نتواند وارد سلول شود و در خون بالا بماند. قندِ بالا اگر برای مدت طولانی ادامه پیدا کند مثل این است که لوله‌های یک خانه همیشه با فشار خیلی زیاد کار کنند؛ کم‌کم به دیواره‌ها، اتصالات و پمپ‌ها آسیب می‌رسد. در بدن هم همین اتفاق برای چشم، کلیه، قلب و اعصاب می‌افتد.

مقاومت به انسولین به زبان ساده:

تصور کنید انسولین کلیدی است که باید قفل سلول را باز کند. وقتی مقاومت ایجاد می‌شود، قفل‌ها زنگ‌زده‌اند و این کلید به سختی کار می‌کند. پانکراس برای جبران تلاش می‌کند انسولین بیشتری بسازد، اما بعد از سال‌ها خسته می‌شود و سطح انسولین کاهش می‌یابد. در این نقطه است که بسیاری از افراد به داروهای بیشتر یا حتی انسولین نیاز پیدا می‌کنند. ^{Cleveland clinic/ADA}

انواع دیابت

دیابت مجموعه‌ای یکنواخت از بیماری‌ها نیست؛ گروهی از اختلالات متابولیک است که همگی با افزایش پایدار قند خون مشخص می‌شوند، اما مکانیسم ایجاد، سن شروع، روند پیشرفت و نوع درمان در هر نوع، تفاوت قابل توجهی دارد. سازمان جهانی بهداشت و انجمن دیابت آمریکا در آخرین استانداردهای بالینی خود، دیابت را در چند دسته اصلی و چند دسته فرعی طبقه‌بندی می‌کنند که برای بیماران و مراقبان اهمیت زیادی دارد.

دیابت نوع یک

دیابت نوع یک نوعی اختلال خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به سلول‌های بتای پانکراس حمله می‌کند و تولید انسولین به‌شدت کاهش می‌یابد یا متوقف می‌شود. این نوع معمولاً در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می‌شود، اما در هر سن می‌تواند رخ دهد. ویژگی کلیدی آن وابستگی مادام‌العمر به انسولین است. درک این نکته که دیابت چیست و انواع آن کدام‌اند، نقش مهمی در شناخت بهتر دیابت نوع یک و تمایز آن از سایر انواع دیابت دارد.

ویژگی‌های اصلی:

• شروع سریع علائم مانند تشنگی شدید، تکرر ادرار، کاهش وزن و خستگی
• خطر کتواسیدوز دیابتی(DKA) در صورت عدم درمان
• نبودِ انسولین کافی در بدن؛ نه مقاومت به انسولین

دیابت نوع دو

شایع‌ترین نوع دیابت است و حدود ۹۰٪ موارد را تشکیل می‌دهد. مکانیسم اصلی آن مقاومت به انسولین همراه با کاهش تدریجی عملکرد سلول‌های بتا است. اغلب در میانسالی و سالمندی تشخیص داده می‌شود، اما در سال‌های اخیر در سنین پایین‌تر نیز مشاهده شده است.

ویژگی‌های اصلی:

• مقاومت به انسولین در عضله، کبد و بافت چربی
• ارتباط قوی با چاقی در ناحیه شکم، کم‌تحرکی، ژنتیک و سبک زندگی
• شروع تدریجی و گاهی بدون علامت
• امکان کنترل با رژیم، ورزش و داروهای خوراکی در مراحل اولیه

فکر می‌کنی دیابت فقط مشکل بزرگسال‌هاست؟ علائم پنهانی دیابت نوع ۲ در کودکان را بشناس و از سلامت فرزندت مطمئن شو: دیابت نوع دو در کودکان

دیابت بارداری

نوعی افزایش قند خون است که برای اولین بار در بارداری تشخیص داده می‌شود. علت اصلی آن مقاومت به انسولین ناشی از هورمون‌های جفتی است.

اهمیت بالینی:

• افزایش خطر فشار خون بارداری، دیسترس جنینی و ماکروزومی
• احتمال بالا رفتن خطر دیابت نوع دو برای مادر در سال‌های بعد
• درمان شامل رژیم، پایش قند خون و در برخی موارد انسولین است^NIDDK،ADA

علائم دیابت؛ نشانه‌های شایع و علائم هشداردهنده اورژانسی

علائم دیابت بسته به نوع آن و سرعت افزایش قند خون می‌تواند از خفیف تا شدید تغییر کند. گاهی علائم به‌تدریج آشکار می‌شوند(مثل دیابت نوع ۲) و گاهی ناگهانی و شدید بروز می‌کنند(مثل دیابت نوع ۱). شناخت این نشانه‌ها کمک می‌کند بیماری زودتر تشخیص داده شود و از عوارض طولانی‌مدت جلوگیری شود.

علائم شایع دیابت (مشترک در نوع ۱ و نوع ۲)

• پرادراری: دفع ادرار زیاد، خصوصاً در شب.
• پرنوشی: احساس تشنگی مداوم.
• پرخوری: افزایش اشتها به دلیل نرسیدن گلوکز به سلول‌ها.
• کاهش وزن بدون دلیل: شایع‌تر در دیابت نوع ۱.
• خستگی و بی‌حالی: انرژی ناکافی در سلول‌ها.
• خشکی دهان و پوست
• تاری دید: تغییر موقت در عدسی چشم به دلیل نوسان قند خون.
• عفونت‌های مکرر: به‌ویژه قارچی و ادراری.
• کندی در ترمیم زخم‌ها
• بی‌حسی یا گزگز دست و پا: نشانه اولیه نوروپاتی دیابتی.

علائم اختصاصی‌تر در دیابت نوع ۱

این نوع معمولاً سریع‌تر بروز می‌کند و شدت علائم بیشتر است.

• کاهش وزن بارز
• تهوع و استفراغ
• تغییرات خلقی(تحریک‌پذیری شدید)
• شروع ناگهانی علائم طی چند روز تا چند هفته

علائم اختصاصی‌تر در دیابت نوع ۲

در بسیاری از افراد، علائم ماه‌ها یا حتی سال‌ها خاموش باقی می‌مانند.

• عفونت‌های پوستی و قارچی مکرر
• تیره شدن پوست در نواحی چین‌دار(آکانتوز نیگریکانس)
• احساس بی‌حالی مزمن
• تشدید تدریجی تاری دید

برای اطلاعات کامل‌تر درباره روش‌های مراقبت از زخم‌های ناشی از دیابت، به مطلب بهترین پانسمان برای زخم دیابتی سر بزنید.

علائم اورژانسی دیابت

این دسته از علائم نشان‌دهنده شرایط خطرناک و تهدیدکننده حیات هستند و نیاز به مراجعه فوری به اورژانس دارند.

۱. کتواسیدوز دیابتی (DKA)؛ بیشتر در دیابت نوع ۱

• تنفس عمیق و تند
• احساس بوی میوه‌ از دهان
• تهوع، استفراغ و درد شکم
• خواب‌آلودگی یا گیجی
• قند خون بسیار بالا(800-300)

۲. هیپرگلیسمی شدید هیپراسمولار (HHS)؛ بیشتر در دیابت نوع ۲

• تشنگی شدید
• کاهش سطح هوشیاری
• دهیدراتاسیون شدید
• قند خون بسیار بالا(اغلب 1200-600 mg/dL)

۳.هیپوگلیسمی شدید(افت ناگهانی قند خون)

• لرزش
• تعریق سرد
• گیجی، خواب‌آلودگی یا بیهوشی
• ضربان قلب بالا
• تشنج (در موارد شدید)^{MAYOCLINIC،ADA}

تشخیص دیابت؛ روش‌های استاندارد، معیارهای آزمایشگاهی

تشخیص دیابت بر پایه اندازه‌گیری قند خون و بررسی علائم بالینی انجام می‌شود. هدف از تشخیص دقیق، شناسایی زودهنگام بیماران و پیشگیری از آسیب‌های جدی مانند بیماری‌های قلبی، آسیب عصبی و کلیوی است.

معیارهای آزمایشگاهی اصلی برای تشخیص دیابت:

 ۱. قند خون ناشتا(FBS)
اندازه‌گیری قند خون پس از ۸ ساعت ناشتا.

معیار تشخیص:
≥ 126 mg/dL در دو نوبت جداگانه → تشخیص دیابت
100 تا 125 → پیش‌دیابت

نکته:
قند خون ناشتا از دقیق‌ترین و رایج‌ترین تست‌ها محسوب می‌شود.

۲. HbA1c(هموگلوبین گلیکوزیله)
میانگین قند خون طی ۲ تا ۳ ماه گذشته را نشان می‌دهد.

معیار تشخیص:
A1C ≥ 6.5% → دیابت
5.7 تا 6.4 → پیش‌دیابت

نکته:
این تست نیاز به ناشتا بودن ندارد و برای غربالگری جمعیت‌های بزرگ بسیار مناسب است.

۳. تست تحمل گلوکز خوراکی      (OGTT)
اندازه‌گیری قند خون ۲ ساعت پس از مصرف محلول ۷۵ گرمی گلوکز.

معیار تشخیص:
hour OGTT ≥ 200 mg/dL 2→ دیابت
140 تا 199 → پیش‌دیابت

نکته:
این تست حساس‌ترین روش برای تشخیص اختلال تحمل گلوکز است.

۴. Random Plasma Glucose(قند خون تصادفی)
اندازه‌گیری قند خون بدون محدودیت زمانی.

معیار تشخیص:
≥ 200 mg/dL همراه با علائم کلاسیک دیابت → تشخیص قطعی

نکته:
این تست در شرایط اورژانسی یا زمانی که فرد در لحظه علائم واضح دارد استفاده می‌شود.

چه زمانی آزمایش تکرار می‌شود؟

برای تأیید تشخیص، معمولاً دو بار تست مثبت لازم است؛ مگر این‌که فرد علائم واضح مانند پرادراری، پرنوشی، کاهش وزن و قند خون بسیار بالا داشته باشد.

تشخیص بین انواع دیابت

گاهی تشخیص نوع دیابت اهمیت زیادی در انتخاب درمان دارد. موارد زیر کمک‌کننده هستند:

• دیابت نوع ۱:
  شروع ناگهانی، کاهش وزن بارز، قند بسیار بالا، کتون مثبت، سن کم‌تر و آنتی‌بادی‌های خودایمنی مثبت(مانند GAD65).
  
• دیابت نوع ۲:
  شروع تدریجی، اضافه‌وزن، سابقه خانوادگی، مقاومت به انسولین.

غربالگری دیابت؛ چه کسانی باید آزمایش بدهند؟

براساس استانداردهای سال 2025 افراد زیر باید از نظر دیابت غربالگری شوند:

• افراد بالای 35 سال
• همه افراد با اضافه‌وزن + یک عامل خطر (فشار خون بالا، سابقه خانوادگی، HDL پایین، سندرم تخمدان پلی‌کیستیک و…)
• خانم‌هایی که سابقه دیابت بارداری دارند
• افراد با عادات کم‌تحرک
• کسانی که علائم کلاسیک دیابت دارند^ADA،CDC 

علل دیابت؛ چرا بدن قند خون را کنترل نمی‌کند؟

دیابت یک اختلال متابولیک است که باعث افزایش سطح قند خون می‌شود. آشنایی با اینکه دیابت چیست و انواع آن چگونه بروز می‌کند، کمک می‌کند علت‌های متفاوت آن، از جمله عوامل ژنتیکی، محیطی و سبک زندگی، بهتر درک شوند.

عوامل اصلی ایجاد دیابت:

• ژنتیک و سابقه خانوادگی:
  داشتن والدین یا خواهر و برادری مبتلا به دیابت، ریسک ابتلا را افزایش می‌دهد.
  
• چاقی و اضافه وزن:
  چربی اضافی به ویژه در ناحیه شکم باعث مقاومت بدن به انسولین می‌شود.
  
• سبک زندگی کم‌تحرک:
  فعالیت بدنی پایین سطح حساسیت به انسولین را کاهش می‌دهد.
  
• اختلالات هورمونی و بیماری‌های دیگر:
  بیماری‌هایی مانند سندرم کوشینگ یا مشکلات تیروئید می‌توانند ریسک دیابت را بالا ببرند.
  
• عوامل محیطی و تغذیه‌ای:
  رژیم غذایی پرچرب و پرقند، مصرف بیش از حد نوشیدنی‌های شیرین و کمبود فیبر می‌تواند زمینه‌ساز دیابت شود.^MAYOCLINIC

آماده‌سازی یه لیست هوشمندانه از مواد غذایی سالم برای دیابت همین حالا شروع کن: بهترین غذاها برای افراد دیابتی

عوارض دیابت؛ شناخت خطرات و پیامدهای طولانی‌مدت

دیابت اگر کنترل نشود می‌تواند باعث بروز عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت جدی در بدن شود. شناخت اینکه دیابت چیست و انواع آن، و همچنین عوارض آن، به افراد دیابتی کمک می‌کند تا سبک زندگی و درمان خود را بهتر مدیریت کنند.

عوارض کوتاه‌مدت:

• هیپوگلیسمی(کاهش شدید قند خون):
  علائمی مانند تعریق، لرزش، ضعف و گیجی ایجاد می‌کند و در موارد شدید می‌تواند باعث بیهوشی شود.
  
• هایپرگلیسمی(افزایش شدید قند خون):
  باعث تشنگی شدید، ادرار زیاد، خستگی و در شرایط بحرانی کتواسیدوز دیابتی می‌شود.

عوارض بلندمدت:

• مشکلات قلبی و عروقی:
  افزایش ریسک سکته قلبی، فشار خون بالا و تصلب شرایین.
  
• آسیب کلیوی(نفروپاتی دیابتی):
  کاهش عملکرد کلیه و در مراحل پیشرفته نارسایی کلیه.
  
• مشکلات چشمی (رتینوپاتی دیابتی):
  اختلال در شبکیه چشم که می‌تواند منجر به کوری شود.
  
• آسیب عصبی (نوروپاتی دیابتی):
  درد، بی‌حسی یا ضعف در دست‌ها و پاها.
  
• مشکلات پا و عفونت‌ها:
  به دلیل اختلال در جریان خون و عصبی، زخم‌ها دیر بهبود می‌یابند و احتمال قطع عضو افزایش می‌یابد.
  
• عوارض دهانی و پوستی:
  افزایش ریسک عفونت‌های دهان و مشکلات پوستی.^CDC،ADA

درمان و کنترل دیابت؛ دارو، سبک زندگی و پیشگیری از عوارض

کنترل دیابت نیازمند ترکیبی از تغییر سبک زندگی، پایش منظم قند خون و درمان دارویی است. درک اینکه دیابت چیست و انواع آن چگونه بر مدیریت قند خون اثر می‌گذارد، به رسیدن به هدف درمان یعنی قند خون طبیعی، پیشگیری از عوارض و حفظ کیفیت زندگی کمک می‌کند.

۱. تغییرات سبک زندگی:

• رژیم غذایی سالم:
  کاهش مصرف قند و چربی‌های اشباع، افزایش مصرف سبزیجات، میوه و غلات کامل.
  
• فعالیت بدنی منظم:
  حداقل ۳۰ دقیقه ورزش متوسط تا شدید در بیشتر روزهای هفته، برای بهبود حساسیت به انسولین و کنترل وزن.
  
• کنترل وزن:
  کاهش حتی ۵–۱۰٪ از وزن بدن می‌تواند تاثیر چشمگیری بر کنترل دیابت نوع 2 داشته باشد.
  
• مدیریت استرس و خواب مناسب:
  استرس و کمبود خواب می‌توانند سطح قند خون را افزایش دهند.

۲.درمان دارویی:

• انسولین:
  برای دیابت نوع 1 و برخی بیماران نوع 2 که کنترل دارویی با قرص کافی نیست.
  
• داروهای خوراکی:
  متفورمین، سولفونیل اوره‌ها، و داروهای جدیدتر مانند امپاگلیفلوزین یا  آنتاگونیستهای گیرنده GLP-1.
  
• پایش منظم:
  اندازه‌گیری قند خون روزانه و HbA1c هر ۳–۶ ماه برای ارزیابی کنترل دیابت.

۳. پیشگیری از عوارض:

• معاینات منظم پزشکی:
  بررسی چشم، کلیه، قلب، پا و کنترل فشار خون و چربی‌ها.
  
• واکسیناسیون مناسب:
  پیشگیری از عفونت‌ها که در افراد دیابتی شایع‌تر و شدیدتر است.
  
• آموزش بیمار:
  آموزش خودمراقبتی، نحوه تزریق انسولین، و شناخت علائم اورژانسی هیپوگلیسمی و هایپرگلیسمی.

دیابت در گروه‌های خاص؛ کودکان، نوجوانان و بارداری

دیابت محدود به بزرگسالان نیست و می‌تواند در گروه‌های سنی و شرایط خاص نیز بروز کند. درک اینکه دیابت چیست و انواع آن چگونه در این گروه‌ها اثر می‌گذارد، اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا پیشگیری و درمان ممکن است متفاوت باشد.

۱. دیابت در کودکان و نوجوانان:

• دیابت نوع 1 شایع‌ترین نوع در کودکان است و معمولاً ناشی از حمله خودایمنی به سلول‌های بتا پانکراس است.
• افزایش دیابت نوع 2 در کودکان و نوجوانان:

با تغییر سبک زندگی، چاقی و رژیم غذایی ناسالم، دیابت نوع 2 که قبلاً فقط بزرگسالان را مبتلا می‌کرد، در جوانان نیز دیده می‌شود. ^CDC
علائم هشدار:
افزایش تشنگی، ادرار زیاد، خستگی و کاهش وزن غیرمنتظره.

۲. دیابت بارداری:

• تعریف:
  افزایش قند خون که برای اولین بار در دوران بارداری تشخیص داده می‌شود.
  
• ریسک‌ها:
  می‌تواند سلامت مادر و جنین را تحت تأثیر قرار دهد و خطر ابتلا به دیابت نوع 2 را در آینده افزایش دهد.
  
• مدیریت:
  پایش قند خون، رژیم غذایی مناسب، ورزش سبک و در صورت نیاز دارو یا انسولین.^WHO

جمع بندی دیابت در یک نگاه

دیابت چیست و انواع ان؟ دیابت یک بیماری مزمن و پیچیده است که کنترل و مدیریت آن نیازمند توجه به جنبه‌های مختلف زندگی است. نکات کلیدی عبارتند از:

• تعریف و اثرات:
  دیابت تنها بالا بودن قند خون نیست؛ این بیماری می‌تواند روی قلب، کلیه‌ها، چشم‌ها و سیستم عصبی اثر بگذارد.
  
• سبک زندگی و پیشگیری:
  تغذیه مناسب، فعالیت بدنی منظم و پایش مداوم قند خون نقش اساسی در کنترل بیماری دارند.
  
• درمان جامع:
  درمان فقط شامل دارو و انسولین نیست؛ آموزش، حمایت روانی و آگاهی بیمار، کیفیت زندگی را به‌طور قابل توجهی بهبود می‌بخشد.
  
• گستره سنی:
  دیابت محدود به بزرگسالان نیست و افزایش موارد در کودکان و نوجوانان، اهمیت آموزش و پیشگیری را بیشتر می‌کند.
  
• مدیریت عوامل خطر:
  با شناسایی عوامل خطر و رعایت توصیه‌های پزشکی، می‌توان از پیشرفت بیماری جلوگیری کرد و زندگی سالم‌تر و پربارتری داشت.

اگر می‌خواهید بدانید هپاتیت C چگونه منتقل می‌شود و آیا هپاتیت C واگیردار است؟، کلیک کنید!

پاب نرس، دانش و سلامتی برای همه

سوالات متدوال